تزاحم ضرورتهای حرفه ای و محدودیتهای حقوقی و اخلاقی در رسانه

محمد مهدی نادری

در دنباله قسمت قبل به بررسی تزاحم حرفه ای گری با رعایت قواعد اخلاقی و حقوقی در سه بخش تولید ، تنظیم و انتشار می پردازیم .

((خلاصه مقاله))

تولید
در بررسی فرآیند تولید حرفه ای با هدف اطلاع رسانی ، به «خبرنگار» و وظایف او پرداخته خواهد شد. خبرنگار کسی است که در سرچشمه رویدادها ایستاده است و روایتهای خبری بر مبنای نگاه او شکل می گیرند و به مخاطب عرضه می شوند.

ضرورتهای حرفه ای : سرعت ، دقت ، صحت
یکی از نقاط چالش برانگیز در فعالیتهای خبرنگاری ، خطاهایی است که به جهت رعایت سرعت و همزمان با آن «دقت» و «صحت» رخ می دهد. خبرنگار باید این هنر را داشته باشد که در رعایت این سه شرط اساسی ، تعادل را رعایت کند تا هیچکدام یک از این سه ، فدای دیگری نشود.
«هنر خبرنگار در این است که بتواند اطلاعات صحیح را در زمانی کم به دست آورد و آن را به بهترین صورت تنظیم کند« (قندی و بدیعی ، 1385 ، : 18) 
مشکل کمبود وقت که غالب خبرنگاران با آن مواجه می شوند ، می تواند منشا خطاهایی مانند «سرهم بندی مطالب» ، «ارایه اطلاعات بی ربط و فاقد برخی عناصر خبری» گردد که این خطا تا سطح تنظیم و انتشار اخبار ، تداوم خواهد یافت.چاره این موضوع آن است که « خبرنگار خود را به جای مخاطبان باید بگذارد و پس از تنظیم خبر مجددا آن را مورد ارزیابی قرار دهد و به پرسشهایی که برای خودش طرح می شود ، پاسخ مناسب بیابد (قندی و بدیعی ، 1385 : 19)

صید اخبار داغ !
یکی از تفاوتهای میان یک «خبربیار» با یک «خبرنگار» توانایی او در شکار «اخبار داغ» و «دست اول» است که مخاطبان تشنه آگاهی از آنها باشند. این زمینه نیز می تواند منشا خطاهایی برای خبرنگاران گردد. زیرا عطش یک خبرنگار برای یافتن چنین اخباری اگر منشا احساسی داشته باشد ، تاثیر نامطلوبی برجای خواهد گذاشت. خبرنگارانی که نگاهی مطلق به حوادث و رویدادها دارند بیشتر ممکن است در این دام بیافتند.
این خطای ناشی از نگاه احساسی و مطلق به رویدادها ممکن است تا به آنجا پیش برود که حتی در مسیر تنظیم و انتشار اخبار نیز خطاهای خبرنگار جبران نگردند . « شاید به همین علت باشد که خبرنگارانی که تشنه چاپ شدن خبرهاشان هستند  ، از تحقیق بیشتر و یافتن قرینه های گسترده تر طفره می روند یا ترجیح می دهند از آن زمینه های بالقوه با سردبیر چیزی نگویند» (رندال ، 1382 : 44-43) .

گیرانداختن خبرسازان در چاله های خبری
مصاحبه یکی از کارآمدترین روشها برای کسب خبر و همچنین تکمیل نواقص خبرهای تهیه شده است . مصاحبه ها گاهی اوقات شامل سئوالهایی عادی درباره ابعاد یک واقعه مانند (زمان ، کیفیت ، مکان و ... ) است. اما یک مصاحبه موثر و موفق ، حاصل طراحی هوشمندانه یک خبرنگار برای کشاندن «سئوال شوندگان» به «چاله خبری» است تا او را مجاب کنند که درباره آن واقعه «اطلاعات ویژه ای » را ارایه نماید. استفاده از تکنیکهای مختلف برای تحت فشار گذاشتن سئوال شوندگان ، در واقع بیانگر حرفه ای گری خبرنگار است ، اما از سوی دیگر ، می تواند افراد را ناخواسته وادار به ارایه پاسخهایی نماید که در حالت عادی ، هرگز به آن تن نخواهند داد. . به برخی از این تکنیکها در زیر اشاره می شود :
- « باید به نحوی به مقابله با سکوت مصاحبه شونده و تحریک وی پرداخت بی آن که مصاحبه به مرافعه یا جنجال کشیده شود . کشیدن پای مرم به میان و این که خبرنگار بگوید آنان حق دانستن دارند ، مصاحبه شونده را به واکنش وامی دارد ، زیرا خبرنگار تلویحا خود را واسطه اطلاع رسانی به مردم معرفی کرده است» (قندی و بدیعی ، 1385 : 203) .

تصاویر ناگهانی
« شانس برداشتن این گونه عکسها با عکاسانی است که مترصد فرصت و شکارچی لحظه ها هستند. عکاسان حرفه ای و باتجربه موفق می شوند از این گونه رویدادها عکسبرداری کنند. ثبت لحظه سقوط فردی از یک ساختمان ، بر زمین خورد یک رهبر سیاسی هنگام پیاده شده از پلکان هواپیما ، به خواب رفتن یک رییس جمهوری یا نماینده مجلس در حین مذاکرات رسمی از جمله سوژه این عکسها است» (قندی و بدیعی ، 1385 : 357) .
اما اگر تولید و انتشار این تصاویر به رویه ای برای «تصویرسازی ذهنی» هدفمند تبدیل شود ، خطاکاری ها شکل خواهند گرفت. به عبارت دیگر اگر تصویربرداران با رصد کردن لحظاتی خاص از یک مقام سیاسی ، اجتماعی و مذهبی و تکرار نمایش آن به بهانه های گوناگون ، قصد داشته باشند صفتی ناپسند را به فرد و یا حتی گروهی نسبت دهند و آن را در ذهن مخاطب جا بیاندازند ، این اقدام با اصل اخلاقی «عینیت گرایی در فعالیت رسانه ای» در تزاحم است .

تنظیم
«تنظیم»،  مرحله ای میانی در فرآیند تولید تا انتشار خبر به شمار می رود. این مرحله بر عهده «خبرنگاران نشسته» یا به عبارت دیگر «دبیران خبر» است. در این مرحله : بررسی صحت اخبار ، تلخیص ، اعمال سیاستهای خبری ، تکمیل نواقص ، تکمیل سوابق خبری ، بازنویسی اخبار برای پخش ، تهیه عکس فیلم یا صدای مناسب برای خبر ، بررسی اشکالات ویرایشی و در یک کلام سر و شکل دادن مناسب به اخبار خام برای ارایه به مخاطب صورت می گیرد.
در این جا  به همه این وظایف عنوان «ویرایش» می دهیم و تنظیم کنندگان خبر را در این جا «ویرایشگر» می نامیم.
ضرورت ویرایش اخبار خام این واقعیت است که « همیشه در مسیر کوششهای رسانه ای محدودیتهایی وجود دارد. از همه مهم تر محدودیت و کمبود وقت و در اختیار نبودن اطلاعات است (که باید ساخت وبدن خبر و گزارش را تامین کند ) . این دو عامل در این حرفه ، بازدارنده هایی آشنا محسوب می شوند . بازدارنده دیگر – که با دو عامل پیش گفته بی ربط نیست – لغزشها ونادرستیهایی است که از روزنامه نگاران در شرایط کار در حالت فشار بدنی و روانی سر می زند» (توکلی ، 1379 : 34-33)  .

برخی دیگر از چالشهایی که در ضمن مرحله تنظیم اخبار ممکن است رخ بدهند عبارتند از :
-  مساله بازآفرینی خبر : « اطلاعات آرشیوی به نحوی در تنظیم و بازآفرینی خبر بیاید که حالت کهنگی آن بر خوانندگان مشهود و معلوم نشود. اطلاعات تکمیلی هرچند که با مشی روزنامه نگار سازگار باشد اما باید بدون اظهار نظر و تفسیر باشد » (قندی و بدیعی ، 1385 : 334) .

انتشار
گذشته از تامین انتظارات مدیران و سرمایه گذاران یک رسانه ، عمده ترین هدف در فرآیند انتشار خبر ، «جذب مخاطبان» است. این مرحله پیوند عمیقی با دو فرآیند «تولید» و «تنظیم» نیز دارد و در واقع نگاه «مخاطب محور» در فرآیند نهایی که همان «انتشار» است خود را به منصه ظهور می رساند.
از آن جا که به اعتقاد نویسنده ، نگاه «جلب مخاطب به هر قیمت» می تواند زمینه هایی را برای رخ دادن «تزاحم میان حرفه ای گری و قواعد اخلاقی و حقوقی» فراهم می آورد ، نگاهی اجمالی به آن خواهیم افکند.
- « برجسته کرن بخشی از اطلاعات ، موجب کمرنگ شدن آزادی مخاطب در مقابل متن می شود. فرستنده پیام دائما توجه مخاطب را به جنبه هایی که از نظر خودش مهم تر است ، جلب می کند » (میرفخرایی ، 1385 : 38) .
- یکی از راه های جلب مخاطب «استفاده از خلاصه کردن» عناوین است که در واقع منطق زیر بنایی «تیترزنی» را فراهم می آورد. فایده استفاده از انواع خلاصه ها این است که مخاطب دست کم به خواندن ، تماشا کردن یا گوش دادن این خلاصه رغبت خواهد داشت . اما « این نوع عناوین هم تاثیرات مثبتی دارند و هم گاهی خطرناک عمل می کند . (زیرا) مخاطب خلاصه خبر را می شنود و نیازی به تماشای بقیه برنامه احساس نمی کند » (میرفخرایی ، 1385 : 44) .

تکمله : ارزیابی فعالیت خبری
ارزیابی فعالیتهای خبری ، ضرورتی ذاتی دارد و موجب ارتقای خبرنگار و رسانه می گردد. اما این امکان مطلوب ، در صورت دور بودن از معیارهای استاندارد و شناخته شده و به کارگیری آن به عنوان ابزاری برای اعمال فشار ، نتیجه معکوس در بر خواهد داشت. یکی از دام های شناخته شده در غالب ارزیابی ها (به ویژه در کشورهای جهان سوم) ناتوانی سهوی یا عمدی در ایجاد تناسب میان کمیت و کیفیت است. حاصل این نگاه غیرعلمی ، تمایل مدیران برخی رسانه ها (به ویژه رسانه های دولتی) به «تولید انبوه اخبار» است . در این جا «کیفیت» محصولات خبری ، ارزش خود را از دست خواهد داد و فعالین رسانه به کارمندانی بی انگیزه که ذهنی محدود به ساعات کاری و فیش حقوقی خواهند داشت ، تنزل خواهند نمود.

فهرست منابع :
رندال دیوید (1382) روزنامه نگاری حرفه ای ، ترجمه : علی اکبر قاضی زاده ، موسسه انتشاراتی روزنامه ایران
توکلی احمد (1379) ویراستاری و مدیریت اخبار ، انتشارات خجسته ، چاپ دوم
قاضی زاده علی اکبر (1379) ویراستاری و مدیریت اخبار ، انتشارات موسسه ایران
قندی حسین ، بدیعی نعیم (1385) روزنامه نگاری نوین ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبایی
میرفخرایی تژا (1385) مفاهیم نظری و عملی خبر تلویزیونی ، مرکز تحقیقات صدا و سیما

لینک مرتبط

• تزاحم  ضرورتهای حرفه ای و محدودیتهای حقوقی و اخلاقی در رسانه (۱)